به فرآیند رنگ‌آمیزی کالاهای نساجی در مواد رنگزا، «رنگرزی» گفته می‌شود که به صورت‌های مختلفی از گذشته تا کنون انجام می‌شده است. در این مطلب از آکسان پلاس به تفضیل درباره صنعت رنگرزی صحبت می‌کنیم.
در ایران رنگرزی سابقه دیرینه‌ای دارد. قبل از اسلام، به خصوص شواهدی همچون اشاره «گزنفون» مورخ یونانی، به کارگاه قالی بافی شاهان هخامنشی در شهر «سارد» مربوط به 400 سال قبل از میلاد و نوشته‌هایی درباره قالی ارغوانی رنگ، روی قبر کوروش و کهن‌ترین اثر دارای گره ایران که تا به حال نخستین نمونه قالی ایران محسوب شده و توسط پروفسور «رودنگر» در مغولستان و در ناحیه‌ای به نام «پازیریک» کشف شده است.
در دوره ساسانی، رنگرزان از احترام خاصی برخوردار بوده‌اند. کشف نمونه‌هایی از پارچه‌های دوره ساسانی که شاهکارهایی از ذوق، ظرافت، هنر طراحی و رنگرزی به حساب می‌آید، ناشی از وجود صنایع پیشرفته رنگرزی و نساجی و بی‌تردید بافت فرش است که اعتبار آن را به اوج می‌رساند.
روش ساسانیان در بکارگیری رنگها با شیوه بیزانسی تفاوت داشته و تنها رنگهای بکار رفته یکی است، ولی رنگهای ساسانی دارای درخشش کمتر و معتدل‌تر است و هنرمندانه‌تر تقسیم شده و با در نظر گرفتن نقش انتخاب شده‌اند. در دوران آل بویه و سپس سلجوقیان به وجود کارگاه‌های رنگرزی که به صورت صنفی و تولیدی در بسیاری شهرهای ایران نظیر یزد، کاشان و اصفهان اشاره شده است. در این کارگاهها علاوه بر بافندگان، رنگرزان نیز بطور دائم حضور داشتند و تجربه، مهارت و ذوق خود را در این رنگرزخانه‌ها بکار می‌گرفتند.
شهرت ایرانیان در رنگسازی و دریافت ارزش رنگها، به خصوص در زمینه‌های مربوط به کتاب‌سازی و مینیاتور نیز به مرزی رسیده بود که با گسترش مکتب هنری برجسته‌ای نظیر مکتب هرات، ایرانیان به عنوان استادان رنگ شناخته می‌شدند.
دسته‌بندی‌های رنگرزی سنتی و صنعتی
به طور کلی ابزار و مواد مورد نیاز در رنگرزی سنتی عبارتند از:
- «ظرف (پاتیل)» یا «حمامی» که عملیات رنگرزی و دندانه کردن در آن صورت می‌گیرد و باید از جنس ضد زنگ و مقاوم در برابر حرارت باشد. معمولاً از ظروف استیل یا مسی استفاده می‌شود.
- «ترازو» برای توزین.
- «ترمومتر» برای اندازه گیری دمای حمام رنگرزی.
- «همزن» که معمولاً از جنس چوب است و برای هم زدن الیاف در حمام رنگرزی به کار می‌رود.
- «ظروف شیشه‌ای مدرج» مانند بشر و... برای اندازه‌گیری و برداشتن اسیدها و قلیاها.
- «نوک‌های فلزی» چون زاج سفید، زاج سبز، زاج سیاه، دی کرومات سدیم، کلرید قلع و...
- «مواد قلیایی» مانند سود و آمونیاک و ....
- «اسیدها» مانند اسید تارتاریک، اسید لاکتیک، اسید اگزالیک، اسید استیک، اسید سیتریک و همچنین ممکن است از اسیدهای معدنی مانند اسید سولفوریک و اسید کلریدریک نیز استفاده شود. در گذشته به جای اسید لاکتیک از «دوغ» استفاده می‌شد.
- «آب» که به دلیل استفاده مداوم در رنگرزی، باید از شرایط و خواص لازم برخوردار باشد.
رنگرزی یک فرآیند شیمیایی است باید تمامی مراقبت‌های لازم به عمل آید. در صورت بروز هرگونه مشکلی، امکان برگشت فرآیند وجود نداشته و اصلاح کیفیت محصول نیز مستلزم انجام هزینه‌های گزافی خواهد بود که از توجیه اقتصادی برخوردار نمی‌باشد.
رنگرزی سنتی چه مراحلی دارد؟
رنگرزی در پاتیل‌های بزرگ مسی انجام می‌گیرد. حرارت این پاتیل‌ها به وسیله شعله آتش که به وسیله گاز یا نفت تغذیه می‌شود، تأمین می‌گردد. پشمها به صورت ریسیده نشده یا کلاف نخ رنگرزی می‌شود. مراحل دندانه و رنگرزی در این پاتیل‌های بزرگ مسی انجام می‌گیرید.
سپس آبگیری در سانتیروفیوژهایی اغلب با ابعاد کوچک انجام می‌گیرد. به طور عمده اغلب کارها در این کارگاهها دستی و زیر نظر استادکار انجام می‌گیرد.
رنگرزی صنعتی چه مراحلی دارد؟
همانطور که می‌دانید در کارگاه‌های بزرگ همه چیز کاملاً مکانیزه است و کارها به صورت ماشینی و با دستگاه‌های مختلف انجام می‌شود و به جای پاتیل‌های مسی از دیگ‌های بخار که همان نقش را ایفا می‌کند، استفاه می‌شود. پشم معمولاً به صورت نخ رنگرزی می‌شود.
در روش صنعتی ابتدا نخها را شل پیچی می‌کنند. دستگاه «اشلاپ فورس» نخها را به صورت شل دور بوبین‌های سوراخ‌دار مخصوص رنگرزی می‌پیچد. این سوراخها برای نفوذ رنگ به داخل نخها می‌باشد. قطر بوبین با پشم که دور آن پیچیده می‌شود به 5/17 سانتی‌متر می‌رسد.
در ادامه بوبین‌ها را درون محفظه بوبین می‌چینند و این کار به صورتی انجام می‌گیرد که بوبین‌ها به هم نچسبند. این محفظه‌ها بردو نوع هستند:
- «محفظه بوبین کوچک» با ظرفیت 330 بوبین که به طور کل 250 کیلوگرم وزن دارد.
- «محفظه بوبین بزرگ» با ظرفیت 660 بوبین که به طور کل 450 الی 500 کیلوگرم، بسته به بزرگی و کوچکی بوبین‌ها وزن دارد.
پس از رسیدن به این مرحله، بوبین‌ها آماده رنگرزی هستند. آنها را وارد محفظه رنگرزی که همان دیگ بخار است، می‌کنند. البته قابل ذکر است که قبل از این مرحله باید پشمها شسته شده باشند تا چربی آنها گرفته شود، زیرا چربی موجود روی الیاف باعث عدم نفوذ رنگ به طور مناسب و یکنواخت بر روی الیاف می‌گردد.
شستشو با استفاده از «دترجنت صنعتی» یا همان «صابون صنعتی» صورت می‌گیرد. از نمونه این صابون ها «نئونیل 910» می‌باشد. عمل رنگرزی باید بعد از شستشو انجام گیرد. که بسته به نوع رنگ مورد مصرف، مواد مصرفی متفاوت هستند.
جهت تزریق آب برای رنگرزی و شستشو به مخازن اصلی رنگرزی، تانک‌های جانبی تعبیه شده‌اند و عمل تزریق را در حین رنگرزی به مخزن اصلی انجام می‌دهند. تانک‌های کوچک هم جهت تزریق رنگ و دندانه در پشت مخازن اصلی قرار دارند.
به طور کلی دمای رنگرزی پشم 45 الی 50 درجه است که در این دما رنگ به مخزن اصلی تزریق می‌گردد و در این هنگام حرارت را تا 100 درجه سانتی‌گراد می‌رسانند. البته دمای بیشتر از این موجب نمدی شدن پشمها می‌گردد. رنگرزی 45 الی 60 دقیقه ادامه می‌یابد. سپس با تزریق آب سرد به مخزن اصلی شروع به سرد کردن حمام می‌کنند. تا دما به 75 درجه برسد و پشم دیگر رنگ را پس ندهد. در این هنگام تزریق آب سرد به لوله‌هایی انجام می‌گیرد که در اطراف مخزن بین دو جداره دیواره مخزن قرار دارند. سپس آب مخزن را تخلیه می‌کنند. پشمها را با آب سرد یک ربع شستشو می‌دهند و برای ثبات شستشویی پشم آمونیاک به کار می‌برند.
برای خنثی کردن آمونیاک از «اسید استیک» استفاده می‌کنند. آمونیاک محیط حمام را «بازی» می‌کند و اسید باعث خنثی شدن محیط می‌گردد. در این هنگام حمام را تخلیه می‌کنند.
مرحله آخر شستشو با آب معمولی است که برای پاک کردن اسیدی که روی پشم مانده، انجام می‌گیرد. بعد بوبین‌ها به دستگاه سانتریفیوژ و سپس به دستگاه خشک کن منتقل می‌شوند. عمل آبگیری یک ساعت و عملیات خشک کردن حدود سه تا چهار ساعت به طول می‌انجامد. بوبین ها را سفت پیچی می‌کنند و نخها آماده ارائه به بازار می‌شوند. پشم دراینجا به مدت 30 دقیقه در دستگاه بخار حرارت می‌بیند تا پیچ آن از بین برود و به اصطلاح حالت ملخی پیدا نکند.
در ادامه عوامل موثر بر رنگرزی شیمیایی را بررسی می‌کنیم:
نوع کالا و ویژگی‌های آن
بخش قابل توجهی از رنگرزی مواد اولیه قالیبافی به شیوه رنگرزی تمایلی انجام می‌گیرد. در نتیجه هر یک از الیاف نساجی به گروه خاصی از مواد رنگزا تمایل ذاتی (آفینیته) دارند. رنگرز با توجه به نوع کالا رنگزای مورد نظر خود را انتخاب می‌کند.
نوع ماده رنگزا
یکی دیگر از عوامل موثر بر رنگرزی نوع مواد رنگزای مصرفی در فرآیند رنگرزی است. شرکتهای مختلف سازنده مواد رنگزا، بسیار متنوع می‌باشند که چنانچه رنگرز از ویژگی‌های آنان شناخت کافی نداشته باشد، نمی‌تواند در انتخاب ماده رنگزای مورد نظر خود و روش رنگرزی بهترین گزینه را انتخاب کند.
حمام رنگرزی
در مورد رنگرزی با مواد رنگزای شیمیایی انتخاب حمام رنگرزی از اهمیت بسیار خاصی برخوردار است. حمام رنگرزی باید منطبق با ویژگی‌های کالا و مواد رنگزای انتخابی باشد. از آنجا که عمدتاً رنگرزی مواد اولیه قالیبافی در پاتیل سنتی انجام می‌گیرد، بر استفاده از جنس استیل، دوار بودن و متناسب بودن آن با حجم کالا تاکید می‌گردد.
آب
مهمترین شرط تحقق شفافیت رنگ مواد اولیه رگرزی شده استفاده از آب مناسب در رنگرزی می‌باشد. متاسفانه در حال حاضر در بسیاری از کارگاه‌های رنگرزی از آبهای سخت برای رنگرزی استفاده می‌شود.
حرارت
هر یک از انواع مواد رنگزای شیمیایی جهت افزایش سرعت رنگرزی و انجام آن در حداقل زمان ممکن نیاز به حرارت دارند. حرارت نیز علاوه بر نقش موثری که در سرعت رنگرزی دارد، یکی از ابزارهای کنترل رنگرزی است و لازم است رنگرز جهت مطلوبیت کار حداکثر بهره‌وری را از این ابزار بنماید.
مواد کمکی
در بسیاری از حمام‌های رنگرزی علاوه بر ماده رنگزا و کالا، نیاز به مواد تعاونی یا کمکی می‌باشد. این مواد به دلایل مختلفی کاربرد دارند. برخی از آنان به لحاظ نرم نمودن آب به کار می‌روند، بعضی دیگر «تر کننده» هستند و باعث رطوبت‌پذیری الیاف می‌شوند. تعدادی از مواد کمکی نیز به یکنواختی رنگ کمک می‌کنند و بالاخره برخی از آنها باعث افزایش سرعت رنگرزی و رمق کشی بیشتر می‌شوند و در تعدادی از حمام‌های رنگ نیز مجبوریم از مواد احیا کننده و اکسید کننده و... استفاده کنیم.
سایر مطالب مرتبط با فرهنگ و هنر را در سایت آکسان پلاس مطالعه کنید.
